Тыгын Дархан уонна Лөгөй Тойон

Тыгын Дархан уонна Лөгөй Тойон
Фото: sakhalife.ru

Сахалар Россия судаарыстыбатын састаабыгар киириэхтэригэр диэри бэйэлэрин бастарын бэйэлэрэ быһаарынан, бу үлүгэрдээх хотугу тыйыс дойдуга от оттоон, сылгы, сүөһү ииттэн, бултаан-алтаан олорбуттара. Үөрэхтээхтэр бигэргэтэллэринэн, оччотооҕу сахалар истиэп көс омуктарын судаарыстыбаннастарыгар майгыннаах үгэстэринэн, төрүт бырааптарынан сирдэтинэн, хонуу куйаардартан иҥэриммит култуураларын, аан дойдуну, түҥ былыргаттан устар кэми анаарыыларын тутан олорбуттар. Ол олох судургу туоһутунан саха тылыгар “Ил” – судаарыстыба, “бөҕө”, “хара”, “бэргэн” диэн байыаннай чыын терминнэрэ бааллара буолаллар.

Бастатан туран, 16-17-с үйэ сахалара төһө да аан дойду тэргэн суолларыттан ойдом олордоллор, ханна Хааннаахтарын, кимҥэ Кииннээхтэрин билэр, орто үйэлэрдээҕи феодальнай иерархияны, титуллары өйдүүр, ылынар, истигэн, сокуонньут норуот буолуохтарын сөп.

Аны Тыгын Дархан аатыгар, чыыныгар тохтуохха. “Тыгын” диэн былыргы түүр тылыттан сэдиптээх “принц”, ол аата “улуу кинээс” (великий князь, наследный князь, европалыы герцог) диэн суолталаах. Ол аата тыгын төһө да олус үрдүк сололоох буоллар, судаарыстыба (ханство, империя) саамай бастакы дуоһунастаах салайааччыта буолбатах – кини үрдүнэн хаан, ыраахтааҕы баар. Аны “дархан” диэн тылга тохтоотоххо суолтата “нолуок, түһээн хомуйааччы” диэн. Ол аата Тыгын Дархан хаантан, ыраахтааҕыттан сыһыарыллыбыт сирин-дойдутун бар дьонуттан Ил түһээнин, дьаһааҕын хомуйар үрдүк боломуочуйулаах улуу кинээс эбит. Холобура, Нуучча сиригэр монгол-татаар былааһын саҕана дьаһаах хомуйар тойону “ханский баскак” диэн ааттыыллара.

Россия – ис дьиҥэ монгол-татаар ханстволарыттан сэдиптээн төрүттэммит судаарыстыба. Ол курдук, улуу кинээс Иван Грознай Казань ханствотын суулларарын эрэ саҕана “царь” (хан) диэн титулу, ааты-суолу ылыммыта. Ол аата кини эмиэ оччотооҕу феодальнай титулатураны, иерархияны тутуспут, санаабычча ыраахтааҕы солотун бэйэтигэр сурумматах.

Күн Хаан Ыраахтааҕы аатыттан кэлбит казактар байыаннай походтарыгар ымпыгар-чымпыгар диэри бэлэмнэнэн туруналлара. Сырыылара легитимнэй, сокуоннай буоларын туһуттан ыраахтааҕыттан анал суруктаах, грамоталаах буолаллара. Ис хоһооно – “Эһиги, сахалар, мин дьаһаах төлүүр дьонум, оҕолорум буолаҕыт, былааһым өстөөх суудайыытыттан мөлтүү-ахсыы сырыттар да, оҕолорум, эһиги, ыһыллан да хаалларгыт, Таҥара көмөтүнэн Улуу Илбит чөлүгэр түстэ – онон, эмиэ уруккугут курдук, өбүгэ саҕаттан курдук дьаһааххытын төлөөбүтүнэн киирэн барыҥ”, – диэн.

Дьэ, итинник суруктаах-бичиктээх, политическай өттүнэн уу тэстибэт гына оҥостон кэлбит дьоҥҥо саха уустара сөптөөх утарсыыны оҥорботохторо. Үһүйээн этэринэн, Тыгын Дархан казактарга оҕус тириитин саҕа сир биэрбитин, быа гынан тэлэн, остуруок тутта охсубуттар. Онон, бастакы сири Тыгын биэрбит. Ол эрээри, остуруок билиҥҥи Суотту таһыгар, бороҕон уустарын биир саамай киин, маанылаах сирдэригэр тутуллубута. Оччотугар Тыгын бэйэтин сирин буолбакка, нөҥүө кытылга сытар сири ыйбыт буолан тахсар.

Лөгөй Тойон казактар аан-маҥнайгынан хабыр охсууларын ылан, хас эмэ уонунан, сүүһүнэн аймах-билэ дьонун казактар кэһэлтэ оҥорон (нууччалыыта показательно) уокка кытта уматан кырыктаахтык кыдыйалларын көрбүт сирдьит, инникини таба анаарар мындыр политик быһыытынан кэлиэхситтэр улуу судаарыстыбаларын утары сэбилэниилээх сэриини тэниттэххэ сахалар сир үрдүттэн “им” курдук сүтүөхтэрин өйдөөбүтэ, уһуну-киэҥи толкуйдаан сөбүлэҥҥэ киирбитэ, Күн Хаан Ыраахтааҕы былааһын ылыммыта, кинилэр суудайыыларын легитимноһын билиммитэ.

Устунан саха уустарын баһылыктара бары судаарыстыба биэрэр кыаҕын өйдөөн, норуоттарын туһугар туттубутунан барбыттара. Ити сахалар оччотооҕу нуучча илиҥҥилии истиэптиҥи бырааптаах судаарыстыбатын быраабылатын, сокуонун ылынарга уонна туһанарга толору бэлэмнэрин, судаарыстыба хааччаҕар олорор-дьаһанар култууралаахтарын бигэтик дакаастыыр. Саха көннөрү да дьоно судаарыстыба биэрэр быраабын тута кэриэтэ ылыммыттара. Сир мөккүөрэ буоллун, буруйдаахтары сэмэлээһин буоллун, оччотооҕу докумуоннар көрдөрөллөрүнэн суукка-сокуоҥҥа сигэнии, докумуоннаһан, туоһуланан үҥсүһүү-харсыһыы да тэнийбитэ.

Билигин Лөгөйү уонна Тыгыны утары туруорар, бу оҕолорун холбооттоон бэйэ-бэйэлэригэр аймахтыы дьону өстөөхтөр курдук ойуулуур олус буортулаах саҥ баар. Ити төрдүттэн сыыһа. Дьон-сэргэ быыһыттан араас хаһаайыстыбаннай, олох-дьаһах боппуоруостарыттан ол-бу быһылаан, бэйэ-бэйэҕэ бэрдимсийии, күүһүмсүйүү тахсара буолуо, бэл, бүгүн да ону олохпутуттан, хомойуох иһин, туората иликпит эбээт. Кинилэр бэйэ-бэйэлэригэр өстөөх буолалларыгар ханнык да төрүөт суох.

Саха салайар эргимтэлэрэ Россия судаарыстыбатын састаабыгар киириэх кэрэх олохтоох салайыныы боппуруостарын саамай үрдүк таһымҥа, күн ыраахтааҕыга тиийэ туруорсан быһаара сатаабыттара. XVII-XVIII үйэлэргэ ыраахтааҕыга бара сылдьыбыт саха делегаттарыттан ордук Хаҥалас кулубата Соппуруон Сыраанап уонна Бороҕон кулубата Сэһэн Ардьакыап биллэллэр.

Маныаха сыһыаран, саха норуота Россия улуу держава буола модьурааһыныгар сүҥкэннээх оруолун ахтан аһарар наадалаах. Билиҥҥи геополитика этэринэн, ханнык баҕарар сиппит-хоппут судаарыстыба сирэ-уота эҥкилэ суох бары өртүттэн хаххалаах буолуохтаах. Айылҕа үөскэппит тулхайдыйбат хаххатынан муора буолар.

Нуучча казактара Чуумпу акыйаан сылаас кытылыгар саха сылгытыгар артиллерия, муора хараабылларын ыарахан тэриллэригэр тиийэ ындыылаан, саха чулуу дьоно сирдьиттэнэн эрэ тиийэр кыахтаммыттара. Соҕурууттан бүтүн Кытайы сэриилээн ылбыт маньчжур омук суоһуур буолан кэмэ-кэрдиитэ да олус күчүмэҕэй этэ.

Саха уустара нуучча казактарын сорунуулаахтык утаран, күүс өһүллүөр диэри сэрии барбыта буоллар, саха, бука, сир үрдүттэн симэлийиэх этэ, оттон нууччалар Чуумпу акыйаан кытылыгар хаһан да тиийиэхтэрэ суох этэ. Онон, эйэлээх суолу тутуспуппут, инньэ Чыҥыс Хаан саҕаттан сэдиптэммит легитимноһы билиммиппит икки өттүттэн сыаната биллибэт барыстаах буолан тахсыбыт.

 

 

Источник: Владислав ДОЛЛОНОВ
 
По теме
Вилюйский район: Совместные рейды с МТПК - Противопожарная служба Пожарные и инструкторы противопожарной профилактики ОГПС РС(Я) №15 по МО «Вилюйский улус (район)» активно проводят инструктажи по пожарной безопасности.
Противопожарная служба
Сильный ветер и метель - Нерюнгринский район ПО ПРОГНОЗУ ФГБУ «ЯУГМС»: ближайшие сутки, 30 марта в Нерюнгринском районе, сохраниться сильный ветер с порывами до 15-20 м/с, метель.
Нерюнгринский район
В Якутской гордуме: поддержка участников СВО и их семей и вопросы школьной медицины - ИА SakhaLife.Ru В Якутской гордуме в новом созыве проведена структурная реорганизация — вместо одной комиссии по соцполитике сейчас действуют две — по социальной поддержке и охране здоровья граждан и по образованию, культуре и детству.
ИА SakhaLife.Ru
Фотофакт: Историк Пантелеймон Петров на открытии выставки со своей первой учительницей - ИА SakhaLife.Ru Кандидат исторических наук Пантелеймон ПЕТРОВ со своей первой учительницей Варварой Сергеевной ЗВЕРЕВОЙ на открытии своей выставки, посвященной 75-летию учёного, эксперта по истории города Якутска.
ИА SakhaLife.Ru
Названы лауреаты премии «Күн Өркөн» - ИА SakhaLife.Ru XXXI гала-концерт колледжа культуры и X I церемония вручения премии «Күн Өркөн» 28 марта 2024 г. в Якутске состоялся гала-концерт студентов Якутского колледжа культуры и искусств им.
ИА SakhaLife.Ru
В Якутске состоялся I Открытый конкурс исполнителей на кылыһах кырыымпе - Министерство культуры        28 марта с.г. состоялся I Открытый конкурс исполнителей на кылыһах-кырыымпе, посвящённый 10-летию ансамбля якутских инструментов "КЫЛ САХА" Национального театра танца РС (Я) им.
Министерство культуры