Антонина Григорьева: «Сахалыы таба саҥарыы, таба суруйуу – омук сайдыытын мэктиэтэ»

Антонина Григорьева: «Сахалыы таба саҥарыы, таба суруйуу – омук сайдыытын мэктиэтэ»
Фото: yakut.er.ru
Сахалыы алпаабыт туттууга төһө кэбэҕэстик киириэҕин, космополитизм үйэтигэр ыраастык сахалыы саҥаны ирдиир төһө сөптөөҕүн, сөбө суоҕун, ыччат ыраастык төрөөбүт тылынан саҥарарыгар баар кыһалҕалар тустарынан Ил Түмэн наукаҕа, үөрэххэ, култуураҕа, сонуну тарҕатар сириэстибэлэргэ уонна уопсастыба тэриллиилэригэр кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Антонина Григорьева салайыытынан «Сахалыы таба саҥарыы, таба суруйуу – омук сайдыытын мэктиэтэ» диэн «төгүрүк остуолга» ырытыстылар. Тэрээһиҥҥэ норуот дьокутааттара, тыл учуонайдара, уопсастыбынньыктар кытыннылар.

Сахалыы тыл кэскилин тула кэпсэтии С.А. Новгородов төрөөбүтэ 125 сылыгар, «Саха дойдута» диэн сахалыы маҥнайгы хаһыат төрүттэммитэ 110 сылыгар, «Саха саҥата» сурунаал 105 сылыгар аналлаах буолла.

Антонина Григорьева: «Икки тылы булкуйан саҥарар көлүөнэ үөскээтэ»

Антонина Григорьева   «төгүрүк остуолу» саҕалыан иннинэ киирии тылыгар: «Ил Түмэн дьиэтигэр бу тиэмэҕэ иккис көрсүһүүбүт буолар. Кулун тутарга «Тылбыт дьылҕата – норуот дьылҕата» диэн тиэмэҕэ кэпсэппиппит. Муус устар 27 күнүгэр өрөспүүбүлүкэбит Төрүт Сокуона, тылбыт сайдарын мэктиэлиир сүрүн докумуоммут 25 сылын туолар. Россия норуоттарын тылларын туһунан декларацияҕа уонна РФ норуоттарын тылларын туһунан сокуоҥҥа олоҕуран, 1992 сыллаахха Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыл туһунан сокуон ылыллыбыта. Бу сокуон 4-с ыстатыйата Саха Өрөспүүбүлүкэтэ икки судаарыстыбаннай тыллааҕын, онтон биирдэстэрэ саха тыла буоларын мэктиэлиир.

Бүгүҥҥү тэрээһиммит кэккэ кыһалҕалаах боппуруостары таарыйар. Сахалыы ыраастык, сиэдэрэйдик саӨарар киһи аҕыйаан иһэр. Ону кытта сахалыы дорҕооммут эмиэ симэлийэр кутталлаах. Онон кэпсэтиигэ алпаабыт, таба саҥарыы, термин сахатыйыытын, киирии тыллар, оскуолаҕа төрөөбүт тылынан үөрэтии туһунан кэпсэтиэхпит», – диэн эттэ.

Михаил Алексеев – Дапсы: «Алмаас буолбатах, аламаас»

Михаил Петрович   Алексеев   – Дапсы өбүгэ саҕаттан харыстанан кэлбит уу сахалыы тыл умнуллубатыгар, симэлийбэтигэр кыһаллар биир дьаныардаах учуонайынан буолар. Кини аныгы тылдьыт дьиҥ сахалыы саҥаҕа эппиэттээбэтин бэлиэтээтэ.

«Ойуунускайдаах саҕаттан баар тыл кэскилин оҥоруу (языковое строительство) тыл бэлиитикэтигэр кубулуйда. Ол көдьүүһэ суох бэлиитикэ. Тыл кэскилин оҥорууну чөлүгэр түһэрии сахалыы тылын кэскилин быһаарыаҕа. Билигин кыра омуктар тылларын өрүтүннэрэргэ долгуйар киһи бэлиитикэҕэ кэллэр диэн баҕалаахпын.  Хара баһаам тыл нууччалыы сурулллар. Ол саҥарарга анамматах таба суруйуубут аны таба саҥарыы быраабылатын солбуйда. Хайдах суруйарбыт курдук саҥарар буоллубут. Ол түктэритик көстөр.

Сахалыы саҥарыы үөрүйэҕин мөлтөтөн, нууччалыы саҥарыы үөрүйэҕин күүһүрдэр. Тыыннаах тылбыт айылгытын көмүскэлэ суох оҥорор. Сахалыы таба суруйуу улахан тылдьыттара таҕыстылар да, тылы суруйуу, саҥарыы сүрүн итэҕэстэрэ туоратыллыбатылар.

Бастакынан, сахалыы тылы симэлитээри, нуучча тылын айылгытыгар чугаһатан сахатыппыттар. Холобур, алмаз диэн тылы алмаас диэн тылбаастаабыттар. Икки сэргэстэспэт бүтэй дорҕоону ыпсарбыттар. Ити нуучча тылын суруйуутун быраабылатыгар сөп түбэһэр.  Оттон урут аламаас диэн сахалыы суруйаллара. Квитанция диэн тылы судургутутан битээнсийэ дииллэрэ. Ол туһунан Авксентий Мординов терминнэри тылбаастаабыт кинигэтигэр киирэ сылдьар. Ону билигин утараллар, сөбүлээбэттэр. Саха тылын эстетиката уларыйан хаалбыт. Аныгы тылбаас кинигэтигэр баһыттан атаҕар диэри саха тылын сокуонун кэһии тахсыбыт. Колледж диэн уустуктук саҥарыллар тылы олус судургутук суруллар, саҥарыллар гына кэллиэс  диэххэ сөбө, ону тылдьыкка киллэртэрбэттэр. Ол аата сайдыы оройун саба хаппахтаан олороллор. Нууччатыйбыт тылы морфология сокуонугар хаайан, дьону кинигэ буукубатынан саҥардаллар. Тыл өлөр-тиллэр мөккүөрүгэр киирбитин өйдөөн көннөрүнүөх тустаахпыт», – диэн санаатын эттэ.

Петр Слепцов: «Сокуонунан бигэргэммит алпаабыт

СӨ Гуманитарнай чинчийиилэргэ институтун научнай үлэһитэ, филология наукатын доктора  Петр Алексеевич Слепцов   кириллица алпаабытыттан аккаастанар уустугун ыйда.

«РФ тыл туһунан сокуонун биир ыстатыйатыгар Арассыыйаҕа олорор дьон бары кириллицанан туһаныахтаахтар диэн этиллэр. Ханнык алпаабытынан туһаныахтаахпытын бэлиитикэ сүбэлиир. Бу алпаабыт Федерация Сэбиэтинэн бигэргэтиллибитэ. Ол иһин буолуо, билигин бары кириллицанан суруйабыт. Биллэн турар, кириллица үчүгэй алпаабыт, ол иһин туһанабыт. «Ол гынан баран» диирбитигэр тиийэбит. Кириллицанан туһанарбыт түмүгэр саха, нуучча тылларын булкуйабыт. Мин саныахпар, ол көстүү саха уус-уран тылыгар охсуулаах. Ол эрээри үрдүк таһымҥа алпаабыты туттар туһунан бэрээдэк ылыллыбыт буолан, бүгүн этэрим туох эмэ суолталаах буолуо дуо? Эбэтэр ханнык алпаабыты туттарын норуот бэйэтэ быһаарар бырааптаах дуо?» – диэн учуонай этиитин толкуйдатар ыйытыынан түмүктээтэ.

Гаврил Торотоев: «Сөптөөх суолунан баран иһэбит»

ХИФУ РФ Хотугулуу-илиҥҥи норуоттар тылларын уонна култуураларын институтун директора  Гаврил Торотоев   профессор Иван Алексеев оҥорбут, тупсарыллыбыт сахалыы алпаабытын туһунан бырайыагы билиһиннэрдэ.

«Таба суруйуу, саҥарыы алпаабыкка сытар, дьиҥ сахалыы алпаабыттаах буолуохтаахпыт диэн өйдүүбүт. Бүгүҥҥү алпаабыппыт булкаас алпаабыт диэн аатырар. Онно 13 нуучча буукубата киирэ сылдьар. Тыл барыта бэйэтэ ураты ис сокуоннаах буолар, онтон быраабылата тахсан кэлэр. Сахалыы тылы суруйууга, саҥарыыга тастан быраабыланы соҥнуур сыыһа. Иван Егорович – Хомус Уйбаан бырайыагын Сэмэн Новгородов алпаабытын хос тилиннэрии курдук көрөбүн. Онно 20 бүтэй, 20 аһаҕас дорҕоон баар. Атахтаах «й» баар. Ити былыргыттан баар дорҕоон, «мурун й» диэн ааттанар. Ону нуучча алпаабытыгар көһөрбүтүгэр, наадата суоҕунан киллэрбэтэхтэр. Ол түмүгэр аныгы дьон «мурун й» дорҕоону истибэппит уонна туһаммаппыт. Атын дорҕоонноро өйдөнөллөр. Онон бу алпаабыкка киһи мөккүһэрэ суох курдук. Хомус Уйбаан бырайыагын учуонай сэбиэккэ дьүүллэспиппит, хас биирдии бэлиэтигэр тиийэ көрбүппүт. Алпаабыт биир уратытынан буукубалары саҥарыы буолар. Саҥарар үөрүйэхпитинэн, нууччалыы тартаран буукубалары саҥарабыт, оттон бу алпаабытынан сахалыы «ы» толбонноох саҥарыллар. Бу алпаабыттан саҕалаан саҥарыыбыт, таба суруйуубут тупсуоҕар итэҕэйиҥ. Билигин терминнэри сахатытыы бара турар. Манна дорҕооннору сахатытан биэрэрбит табыгастаах, ол судургутук киириэҕэ. Онтон сыыйа-баайа бэйэбит испититтэн термини солбуйар тыллар көстүөхтэрин сөп. Маныаха ыксаабакка, дьон ылынарын ситиһиэххэ наада. Мин санаабар, билигин сөптөөх суолунан баран иһэбит», – диэтэ.

Иван Мигалкин: «Олус сахатытан дьону салыннараайаҕыт»

СӨ Суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлэ  Иван Мигалкин   сахалыы тылы ыраастык суруйууга-саҥарыыга үөрэтиини кыра оҕолорго туһаайыахха диэн этэр. «Мин тыл үөрэҕэ суохпун, учуутал уонна поэзия үөрэҕин бүтэрбитим. Ол иһин оскуолаҕа үөрэнэр сылларбыттан көрдөххө, оҕо түргэнник ылынар кэмигэр сахалыы тылга тапталы саҕыахха наада диэн бэлиэтиибин. Оҕо саадтарыттан саҕалаан сахалыы хоһооннору үөрэппит оҕо оскуолаҕа сахалыы таба суруйар буолар. Сахалыы ыраастык саҥарыыга сылдьан эрэ үөрэммэттэр. Биһигини төрөөбүт литературабыт сахалыы сиэдэрэйдик, ыраастык саҥардар. Өйдөнөр, үчүгэй литературанан оҕолор харахтарын уматыахха. Быыкаайык киһи хоһоону ылыннаҕына, ааҕар-суруйар буолаат, кэпсээҥҥэ, онтон сэһэҥҥэ, салгыы ромаҥҥа көһүөҕэ. Ол курдук, саха тылыгар тапталы үөскэтиэххэ. Кыраттан, таммах туһунан хоһоонтон сылтаан төрөөбүт тылларыгар таптал үөскүөн сөп, дьэ, оччоҕо таба суруйуохтара, саҥарыахтара. Оттон бэйэм туһунан этэр буоллахпына, мин кириллица алпаабытынан үөрэҕи дириҥник ылыммытым. Оннук үөрэтэллэрэ. Ол иһин билигин хайдах да олус сахалыы терминнэри саҥарбаппын, тылым өҕүллүбэт. Бу терминнэри сахалыы саҥарбаппыттан саха тылын атыҥырыам суоҕа. Олус сахатытан дьону салыннараайаххытый. Онон орто сиэринэн буолуоҕуҥ», – диэн суруйааччы ыҥырда.

Хас киһи     оччо санаа

«Төгүрүк остуолга» сүрүн этиилэр бүппүттэрин кэннэ, кыттааччылар бэйэлэрин санааларын эттилэр.  Норуот дьокутаата  Петр Аммосов   саха тыла иккис судаарыстыбаннай тыл буоларын быһыытынан, мунньахтарга сахалыы саҥарар сөптөөҕүн, маҕаһыыннарга бородуукталары бэлиэтиир дьаралыктар сахалыы тылынан суруллаллара сөптөөҕүн ыйда. Маныаха ХИФУ профессора  Виктор Михайлов   саха дьоно дириҥ ис култуураларынан уратылаахтарын, мунньахтарга биир нууччалыы тыллаах киһи баар буоллаҕына, кинини ытыктаан нууччалыы саҥаралларын бэлиэтээтэ. «Сахалыы саҥаралларын ирдиир наадата суох. Бу киһи көҥүлүн быһыы буолар.Тылы билбэт киһи, кылаабынайа, өйдүүр буоллун. Оччоҕо бу киһи миигин өйдүө суоҕа диэн нууччалыы саҥара сатаабакка, холкутук бэйэбит тылбытынан саҥарар буолуохпут. Ол аата биһиги сахалыы тылынан кэпсэтэргэ усулуобуйа оҥоробут», - диэн этиитин ыпсаран биэрдэ.

Педагогическай наука кандидата  Геннадий Гурьев   биир сүрүннээхтик ылсан үлэлээбэтэххэ, саха тыла кэтит кэскиллэнэрэ уустугун ыйда. «Биһиги сахалыы үөрэтиигэ оскуола бырагырааматын бэлэмнээбиппит,  үөрэх министиэристибэтинэн бигэргэтиллибитэ. Ону соторутааҕыта буолбут Саха тылын уонна литературатын учууталларын сийиэһигэр кириитикэлээн, бырагырааманы устарга үлэлэһэн эрэллэр. Оттон оҥорорбутугар ким да утарыласпатаҕа, үп-харчы, күүс-уох бараммытын кэннэ, төттөрү хайыстылар. Маннык утума суохтук үлэлиир буоллахпытына, сахабыт тыла сайдарын туһунан кэпсэтэр да сатаммат», – диэн уоттаахтык-төлөннөөхтүк эттэ.

Дьокуускай куорат 2№-дээх оскуолатын саха тылын уонна литературатын учуутала  Елизавета Малышева   оҕолорго сахалыы тыл морфологиятын үөрэтиинэн үлүһүйүмүөххэ диэн ыҥырда. «Фонетикаҕа уонна лексикаҕа 12 чаас бэриллэр. Оттон морфологияҕа -- 120 чаас. Дьэ, бу тыл суруллуутун туһунан сүүһүнэн быраабыланы үөрэтэ сатаан оҕо сэниэтин эһэбит, тылы билэ сатыыр баҕатын мөлтөтөбүт. Ол оннугар фонетикаҕа уонна лексикаҕа чаастары эбэн биэриэххэ, бу грамматика баһыгар олоҕуран, оҕолор төрөөбүт тылларын билэ сатыахтара», – диэн эттэ.

Тэрээһин түмүгэр  Антонина Григорьева   «төгүрүк остуолга» киирбит этиилэр Тыл сэбиэтин көрүүтүгэр киллэриллиэхтэрин, салгыы болҕомтоҕо ылыллыахтарын туһунан эттэ.

«Ил Түмэн» хаһыат корреспондена   Сардаана КУЗЬМИНА

 

Ещё новости о событии:

Антонина Григорьева: «Сахалыы таба саҥарыы, таба суруйуу – омук сайдыытын мэктиэтэ» - Единая Россия
Сахалыы алпаабыт туттууга төһө кэбэҕэстик киириэҕин, космополитизм үйэтигэр ыраастык сахалыы саҥаны ирдиир төһө сөптөөҕүн, сөбө суоҕун, ыччат ыраастык төрөөбүт тылынан саҥарарыгар баар кыһалҕалар тустарынан Ил Түмэн наукаҕа,
19:06 26.04.2017 Единая Россия - Якутск
Сахалыы алпаабыт туттууга төһө кэбэҕэстик киириэҕин, космополитизм үйэтигэр ыраастык сахалыы саҥаны ирдиир төһө сөптөөҕүн, сөбө суоҕун, ыччат ыраастык төрөөбүт тылынан саҥарарыгар баар кыһалҕалар тустарынан Ил Түмэн наукаҕа,
15:54 26.04.2017 Государственное Собрание РС(Я) - Якутск
 
По теме
 После убийства мужчина выпил остатки водки и позвонил бывшей сожительнице, которой сообщил, что застрелил человека, но не уточнил кого именно, после чего лег спать.
Решением административного ответчика было отказано в регистрации депутатского объединения в Государственном Собрании «Ил Тумэн» РС(Я) «Якутского регионального отделения политической партии «Либерально-демократическая пар
Спасатели выехали на участки возможного схода снежных лавин - ИА SakhaLife.Ru Спасатели аэромобильного поисково-спасательного подразделения Службы спасения республики 28 марта выехали из Якутска в Томпонский район для обеспечения безопасности на участках возможного схода снежных масс.
ИА SakhaLife.Ru
4.jpg - Мирнинский район В 2023 году на территории Якутия зарегистрировано 123 дорожно-транспортных происшествия с участием несовершеннолетних, в результате которых 1 ребенок погиб, 139 детей получили травмы.
Мирнинский район
В медицинскую часть исправительной колонии № 1 поступило новое медицинское оборудование - УФСИН России по Республике Саха (Якутия) В рамках модернизации филиалов медико-санитарной части № 14 ФСИН России, расположенных в исправительных учреждениях УФСИН России по Республике Саха (Якутия),
УФСИН России по Республике Саха (Якутия)