Оҕону, ыччаты иитии боппуруостара

Урут Советскай бириэмэҕэ чиэһинэй, кырдьыксыт, үтүө снаалаах, билиигэ-көрүүгэ тардыһар оҕону, ыччаты уонна үлэһит киһини иитэр быдан чэпчэки этэ.

Тоҕо оннук этэй? Тоҕо диэтэххэ, бары ити туһугар эрэ үлэлиир этибит. Детсад, оскуола, ТВ, радио, хаһыат, музыка, көр-күлүү, кулууптар, араас агитбиригээдэлэр, пропаганда. Ол эбэтэр тулалыыр эйгэ бүүс-бүтүннүү үтүөнү, кэрэни, саамай сөптөөҕү, кырдьыктааҕы уонна наадалааҕы тарҕата, олохтуу, олоххо киллэрэ сатыыра. Ол туһугар күнүстэри-түүннэри үлэлиир этибит. Урут бүтүн советскай норуот идеялаах, сыаллаах-соруктаах этэ. Билигин сыал-сорук да, идеяда суох. Капитализмы тутабыт диэн түөһүн охсунар киһи көстүбэт. Кинилэр ханнык ньыманан капитализмы туталлара барыбытыгар биллэр. Ол иһин кыбыстан аһаҕастык саҥарбаттар. Сорохтор өссө уоран байан, сиэн-аһаан баран, кыраныысса нөҥүө куоталлар.

Билигин оҕолорго атын өйү-санааны, сиэри-майгыны иитэллэр. Бастатан туран, бэйэ эрэ иннин көрүнүү, онно умса түһүү, атыттарга олох кыһаллыбат, эппиэтинэһэ суох буолуу көрдөнөр. Итинник суолунан барыы, оҕону, ыччаты иитии туохха тиэрдиэй? Туох үчүгэй иитии-үөрэтии буолуой, сөптөөх сиэр-майгы олохтонуой?

Бу кэлин ыһыллыы сылларыгар оскуола оҕолоро олус бэрээдэктэрэ, сиэрдэрэ-майгылара сатарыйда. Ити общество бары өттүнэн ыһыллыытыттан олус улахан тутулуктаах. Ити сылларга биирдиилээн төрөппүт бүтүн Россия, республика ыһыллыытыгар тугу оҥоруоҕай? Үөһээҥҥи былаас итиннэ тиэрдибитин кэннэ. Ону барытын хайдах да саба тутар, уларытар кыаҕа суох.

Дьэ, ол иһин үрдүк культура, сиэр-майгы, киэҥ уонна дириҥ билии-көрүү диэни өйдөөбөт, өйдүү да сатаабат ыччат иитиллэн тахса турар. Аны итини үгүстэр сөптөөҕүнэн ааҕаллар. Таһымнара, сайдыылара, билиилэрэ, культуралара оннук буолла. Били чоху чохутугар диэбит курдук.

Бу сайдыы буолбатах, бу кэхтии, таҥнары түһүү. Ол да иһин оҕолорбут билиигэ-көрүүгэ тардыспат, барытын үрдүнэн сылдьар, кинигэни, хаһыаты да аахпат буоллулар. Оттон кинигэни аахпат киһи толкуйдаабат, сайдыбат, билиитэ-көрүүтэ хаҥаабат. Билигин сорохтор бэйэлэрин уоскутунан эбэтэр кимиэхэ эрэ сөп түбэһэ сатаан, бэрт буолан, оҕолорбут ааҕаллар, ааҕар буолан эрэллэр дииллэр. Ити олус буортулаах, харах баайыы, сымыйанан бэйэни уоскутунуу.

Баары баарынан, олох кырдьыгынан, албына суох кэпсиэххэ наада. Оччоҕо эрэ үтүөнү оҥороҕун, онно тиийиэххин, тугу эмэ ситиһиэххин сөп.

Оҕолор, ыччаттар кырдьыгы билиэх тустаахтар, туох баарынан. Дьэ, манна үлэлиэххэ-хамсыахха наада. Ол иһин хас биирдии воспитатель, учуутал ити туһугар үлэлиэх-хамсыах тустаах. Бастатан туран, бэйэтэ үтүө холобуру көрдөрүөхтээх. Бары өттүнэн. Хомойуох иһин, сорох учууталлар арыгыһыт, табахсыт буолаллар. Сибилигин обществоҕа тахса турар мөкү, куһаҕан, оннооҕор сидьиҥ өрүттэри утары охсуһуу араас хайысханан толору барыах тустаах, хас күн аайы, мөлтөөбөккө.

Бу үлэҕэ саамай сүнньэ, компартия үлэтигэр актыыбынайдык кыттыы, маны өйөөһүн, олохтооһун буолар. Холобура, оскуолаҕа пионерскай, комсомольскай тэрилтэлэр үлэлэрин саҕалааһын. Оҕолорго Герой-пионердар уонна комсомолецтар тустарынан кэпсээһин. Кинилэр үтүө холобурдарын тиэрдии, саатар ити буолуо этэ – биһиги үтүө дьыалабыт. Оҕолорго итини барытын өйдөтө сатыахха, биллэриэххэ наада. Билиҥҥи олох мөкү өрүттэрин, кини куһаҕан дьайыыларын оҕо билиэх тустаах, оччоҕо эрэ кини туттуна сатыа, үчүгэйгэ талаһыа.

Оттон бу ааспыт 25 сыл устата саха норуотугар ыһыллыыны, таҥнары барыыны таһаардылар. Тыа хаһаайыстыбатын ыһаннар, саха норуотун үлэтэ суох, хамнаһа суох хаалларан, үйэлэр тухары олохтоммут үгэһи кэһэн, хайдахтаах курдук ыарахан олоҕу аҕаллылар. Сибилигин даҕаны кыайан өрүттэ иликпит. Хаһан өрүттэрбит да биллибэт. Олус улахан таҥнары барыы, кэхтии буолла.

Олус улахан көрдөбүл воспитателлар уонна учууталлар иннилэригэр турар. Тоҕо диэтэххэ, бу анал үөрэхтээх, анаан үлэлии сылдьар хамнас ылар дьоннор. Кинилэр билиилэрэ-көрүүлэрэ үгүс төрөппүттэрдээҕэр дириҥ, үгүс. Бу боппуруоска опыттара улахан. Кинилэр, хата, төрөппүккэ көмөлөһөр, сүбэлиир аналлаахтар. Кинилэртэн ити ирдэнэр. Билигин наар төрөппүт да төрөппүт дииллэр. Ити биир өттүнэн сыыһа. Төрөппүт диэн бу ийэ уонна аҕа, бу икки эрэ киһи, билиҥҥи обществоны утары анньыһан улаханы кыайан оҥорор кыахтара да кыра, үксүгэр кыаллыбат. Наар төрөппүккэ найылааһын урут да баара. Бу общественнай үлэттэн куота сатыыр, ити хамнаһа суох үлэнэн дьарыктаныан баҕарбат дьон куотуна сатаан туһанар ньымалара. Бу иитии, үөрэтии боппуруоһугар инники күөҥҥэ воспитатель уонна учуутал буолуохтааҕа биллэр суол. Халбарытынар уонна куота сатыыр сыыһа. Маннык куота сатыыр дьон олох да бу үлэҕэ чугаһаабаттара наада. Бу үлэҕэ олус чиэһинэй, үтүө суобастаах, улахан үлэһит дьон наада.

Сэбиэскэй кэмҥэ баһыйар үгүс өттө олус үлэһит, сүрэхтээх, үлэлэригэр сүүс бырыһыан чиэһинэйдик, эппиэттээхтик сыһыаннаһар дьон үлэлиир этилэр. Ол да иһин сэбиэскэй оскуола иитэр систиэмэтэ аан дойдуга аатырбыта. Аатырбыт педагогтар бааллара. Биһиги да оройуоммутугар Титов, Сергучев, Анисимов уо.д.а. аатырбыт педагогтар үлэлээбиттэрэ. Республика кинилэринэн киэн туттар этэ.

Оҕону, ыччаты иитии ордук билигин олус уустук уонна ыарахан буолла. Тугу да кэрэйбэт, сииргэ-аһыырга эрэ аллаах дьону иитии, байа охсорого балай барыы – билигин бу сүрүн сыал-сорук буолла. Маны бастакы президеммит Николаев саҕалаабыта. Аһаҕастык байа, барҕара охсорго ыҥырбыта. Бу киһи иҥсэтин күөртээн, аһаҕастык байар туһугар балай барыыга ыҥырыы этэ. Дьэ, итинтэн саҕаламмыта барыта – ыһыллыы, сатарыйыы, хоро таһыы, уоран сиэһин-аһааһын уонна да атын мөкү өрүттэр.

Үтүө майгылаах дьиҥнээх патриоттары иитии – бу буолар үрдүк, сүрүн көрдөбүл.

Билигин Улуу Кыайыы 70 сыла кэллэ. Манна киэҥ хонуу биһиги ортобутугар арыллар. Маны муҥутуурдук туһаныахпытын наада. Маны кырдьыгынан оҕолорго, ыччаттарга тиэрдиэххэ. Манна хас биирдии төрөппүт сабыдыала, сыралаах үлэтэ күннэтэ ирдэнэр.

Россияҕа оҕо-аймах дьылҕата уустугуран иһэр. Ол курдук, тулаайах оҕолору омук дойдуларыгар иитиигэ биэрэллэр. Сотору-сотору ити оҕолор сор суолланалларын туһунан истэбит.

Дойду үрдүнэн детсадтарынан хааччыллыы 62 бырыһыан эрэ тиийэр. Сыл аайы ылыныллар былаан кыайан олоххо киирбэт. Билигин сыл аайы Россияҕа 300 тыһыынча оҕо аҕыйыы турар. Оттон тулаайах оҕо ахсаана сыллата элбиир.

2012 сыл тоҕус ыйын устата 1300 оҕо өлөрүөхсүттэр илиилэриттэн өллө. 11 тыһыынча оҕо сүппүтүн туһунан биллэрии таҕыста. Саастарын ситэ илик кыргыттары күүһүлээһин олус элбэх. Сыл аайы ити көрдөрүү үрдүү турар. Россияҕа оҕо өлүүтэ Европа дойдуларыттан икки төлүл үрдүк. Аны олус элбэх оҕо алкоголик уонна наркоман буолла. Ити сыыппара холбоон 4 мөлүйүөнтэн таҕыста. Итини таһынан араас сыстыганнаах ыарыылаах оҕо, ордук сэллигинэн ыалдьар оҕо олус элбэх. Сыл аайы 300 тыһыынча оҕо ыалдьар дииллэр. Ити көрдөрүү Европа көрдөрүүтүн 15 төгүл ааһар эбит.

Бу барыта көрдөрөр дьиэ кэргэн балаһыанньата олус уустугурбутун уонна сыл аайы ыарыы турарын. Аны маннык ыар балаһыанньаҕа олоҕуран араас сокуоннар ылыллаллар. Ити сокуоннар сорохторо дьиэ кэргэҥҥэ көмөлөһөллөрүн оннугар ыһыллыыга, арахсыыга тиэрдэллэр.

Сэбиэскэй былаас сылларыгар сүрүн көрдөбүл «Бары үчүгэйи — оҕолорго» диэн буолара. Ону олоххо киллэрэр туһугар күүстээх үлэ барара. Билигин ити быраабыла бэрт түргэнник төннүөн наада. Ол кыаллыа дуо? Дьэ, саарбах!

Билигин Россия ыччаттарын үгүстэрэ кыра хамнаска, ыарахан усулуобуйаҕа үлэлииллэр, олороллор. Ыччат 30 бырыһыана бастайааннай үлэтэ суох. Бу дьон 850 солкуобай пособие ылаллар. Маны улахан көмө диэн этэр табыллыбат. Үрдүк үөрэҕи бүтэрбиттэр 50 бырыһыаннара ылбыт специальностарынан үлэлээбэттэр. Араас үлэҕэ бастара батарынан барарга күһэллэллэр. Олус кыра хамнастаах үлэҕэ киирэллэр.

Тыа сиригэр хамнас өссө кыра. Үлэ диэн ынах, сылгы көрүүтэ, онтон атын үлэни буларыҥ уустук. Ол да иһин дэриэбинэ дьоно үксэ, ордук ыччат баран иһэр – улуус киинигэр, куоракка. Кыра дэриэбинэлэргэ орто оскуола мөлтөөн иһэр. Сыл аайы оҕо аҕыйаан сорох оскуолаларга 11 кылааска 3-5  оҕо хаалар. Аны уочарат ВУЗ-тарга кытта тиийдэ. Кэлэр үөрэх сылыгар Россияҕа 136 ВУЗ сабыллар буолла. Биһиги республикабытыгар универститекка 80 преподаватель сарбыллар диэтилэр. Ол иһин билигин улахан чиновниктар, олигархтар оҕолорун омук сиригэр үөрэттэрэллэр. Ити чымадаан хамнастаах дьоҥҥо кыаллар.

Оттон дьадаҥыларга? Ордук дьадаҥы дьон оҕолоро үөрэнэллэригэр усулуобуйалара да, үөрэххэ киириилэрэ да ыараан иһэр. Үөрэх барыта төлөбүрдээх буолан эрэр. Ыччат доруобуйата мөлтөөн иһэр. 14 саастарыттан 35 диэри сыл аайы 100 тыһыынча киһи өлөр дииллэр. Ити Европа дойдуларыттан 5-7 төгүл үрдүк. Ити көрдөрүү сыл аайы мөлтөөн иһэр. Билигин наркотигы туһанааччы 8 мөлүйүөнтэн орто. Буруйу оҥоруу үрдүү турар. 70-80 бырыһыан арыгыттан уонна наркотиктан сибээстээх. Ордук Афганистантан героин киириитэ улаатта. Россияҕа ыччат ахсаана аҕыйаан иһэр. 2023 сылга 11 мөлүйүөн киһинэн аччыа дииллэр. Оччоҕо нэһилиэнньэ ахсааныттан ыччат 20 бырыһыаны эрэ ылар буолар. Итинник буоллаҕына, нэһилиэнньэ эбиллиитэ уустугурар.

Ити барытын түмүгэр ыччат сиэр-майгы өттүнэн сатарыйыыта улаата турар.

Дьэ, ити иһин, компартия ыччат көҥүлүн, быраабын уонна кини интэриэһин өрүү көмүскэһэ сатыыр. Ханна баҕарар ону туруорсар – Госдумаҕа, правительствоҕа, президеҥҥэ. Ол иһин ыччат дьоллоох олоҕун тутар иһин барыгытын ыҥырабыт, күүс-көмө буолуҥ.

А.Чичахов, партия, педагогическай үлэ ветерана, ССРС гражданскай оборонатын туйгуна, журналистар Союзтарын чилиэнэ.

 
По теме
Семен Филиппов освобождён от занимаемой должности - ИА SakhaTime Директор Управления автомобильных дорог РС(Я) Филиппов Семён освобождён от занимаемой должности на основании распоряжения председателя правительства Бычкова Кирилла от 29 марта, пишет Торбозное радио.
ИА SakhaTime
Вилюйский район: Совместные рейды с МТПК - Противопожарная служба Пожарные и инструкторы противопожарной профилактики ОГПС РС(Я) №15 по МО «Вилюйский улус (район)» активно проводят инструктажи по пожарной безопасности.
Противопожарная служба
Названы лауреаты премии «Күн Өркөн» - ИА SakhaLife.Ru XXXI гала-концерт колледжа культуры и X I церемония вручения премии «Күн Өркөн» 28 марта 2024 г. в Якутске состоялся гала-концерт студентов Якутского колледжа культуры и искусств им.
ИА SakhaLife.Ru
Фотофакт: Историк Пантелеймон Петров на открытии выставки со своей первой учительницей - ИА SakhaLife.Ru Кандидат исторических наук Пантелеймон ПЕТРОВ со своей первой учительницей Варварой Сергеевной ЗВЕРЕВОЙ на открытии своей выставки, посвященной 75-летию учёного, эксперта по истории города Якутска.
ИА SakhaLife.Ru
В Якутске состоялся I Открытый конкурс исполнителей на кылыһах кырыымпе - Министерство культуры        28 марта с.г. состоялся I Открытый конкурс исполнителей на кылыһах-кырыымпе, посвящённый 10-летию ансамбля якутских инструментов "КЫЛ САХА" Национального театра танца РС (Я) им.
Министерство культуры