Ирбэт тоҥ көмүскэллээх буолуохтаах

Ирбэт тоҥ көмүскэллээх буолуохтаах
Ирбэт тоҥ көмүскэллээх буолуохтаах
Ирбэт тоҥ көмүскэллээх буолуохтаах
Фото: iltumen.ru
  рбэт тоҥ планета кураанах сирин чиэппэрин кэриҥин, оттон дойдубут сирин иэнин (ити өссө Сэбиэскэй Сойуус саҕана этэ) 47%-нын ылара. Аныгы Арассыыйа, урукку РСФСР сирин-уотун тутан хаалбытынан, ирбэт тоҥун иэнэ 65%-ҥа тэҥнэһэр. Илин Сибиир сирэ-уота бүттүүнэ кэриэтэ ирбэт тоҥноох зонаҕа киирсэр.   Төлкөбүт түөрэҕэ манна түспүтэ   Хотугу сир олохтоохторугар ирбэт тоҥ төрөөбүт уонна олох олорор төрүт эйгэлэрэ буолар. Хаһааҥҥы эрэ Муус үйэтинээҕи кэмнэри болҕомтобут тас өттүгэр туттахпытына, бытарҕан тымныы уонна ирбэт тоҥ киһиэхэ олох олороругар биллэр-көстөр уустуктары, ыарахаттары мэлдьитин үөскэтэллэрэ. Ол үрдүнэн киһи ньыматын булан, сөп түбэһэн биэрэн, улам үөрэнэн, үлэлээн-хамсаан ону барытын туораабыта. Өссө бэйэтин туһатыгар эргиппитэ. Аҥаардас мындыр толкуйунан, харытын күүһүнэн, тиэхиньикэни ат уонна оҕус солбуйар эрдэхтэринэ.   Сахабыт сиригэр ааспыт үйэ 50-с сылларыгар диэри, сир-дойду чөл туруктаах турбута. Бөһүөлэктэр уонна холкуостар бөдөҥсүйэннэр, тиһиликтээх ыарахан тиэхиньикэнэн сэбилэнии баран, ойууру солооһун, бааһынаны үөскэтии үлэтэ киэҥ далааһыннаахтык ыытыллыбыта. Ону кытта тэҥҥэ сир мууһа ириитэ саҕаланан, бөһүөлэктэр бэйэлэрэ турар уонна тулатынааҕы сирдэрэ-уоттара харахха көстөр-биллэр буола алдьаныылара-кээһэниилэрэ саҕаламмыта. Ол этэ аан бастаан бэйэлээх бэйэбит илиибитинэн, бэйэбит олорор сирбитин-уоппутун алдьатыыбыт. Биллэн турар, туох эрэ куһаҕаны оҥорор толкуйтан ол үлэлэр ыытыллыбыт буолбатахтар. Күннээх Украинаттан Муустаах байҕал кытылыгар диэри, кукурууса култууратын үүннэриини көҕүлээбит хомунньуус баартыйа дьиэйэтэлэ баара. Биһиэхэ, оччоттон баччаҕа диэри, үөһэттэн хайдах да тыал үргүйбүтүн иһин, ону эбии күөртээн биэрээччитэ баҕас дэлэй ахан буолара, буола да туруоҕа.   Бу үүммүт үйэҕэ ирбэт тоҥ глобальнай проблемаҕа кубулуйуох курдук майгыннанна. Чахчы оннук дуо? Маныаха эппиэтэ араас буолуоҕа: сапсыйан кэбиһииттэн, инньэ кут үргэр, уйулҕа хамсыыр кутталыгар тиэрдэргэ тиийэ. Ирбэт тоҥу чинчийэр үнүстүүт ирбэт тоҥ үөһээ араҥатыттан саҕалаан, саамай халыҥыыр сирин хабан үөрэтэр лабаратыарыйатын сэбиэдиссэйин эбээһинэһин толорооччу, география наукатын хандьыдаата Степан Варламовы кытта кэпсэтэбин. Учуонай киһи кэпсээнэ сүнньүнэн наукалыы тартарыылаах, ону судургутута сатыырга холонуом. Кылаабынайа, били сууллубут уутун кытары ньирэй оҕону бииргэ тоҕон кэбиһимиэххэ эрэ наада.   Ирбэт тоҥ – өстөөхпүт дуо?   — Ирбэт тоҥ диэн тугуй? Төгүрүк сылы быһа ньуул эбэтэр онтон намыһах температураны тутар, ханнык баҕарар састааптан уонна тутултан турар хайа боруодатын, буорун халыҥа ирбэт тоҥ диэн ааттанар. Ирбэт тоҥноох буор үөһээ араҥата булгуччу сир хайа эрэ дириҥэр сытар буолар. Ол дириҥ, быраабыла курдук, сайынын ирэр буор дьапталҕатын кыамтатынан быһаарыллар. Кыһынын дьапталҕа бүтүннүү хам тоҥноҕуна, хайа боруодалара сир кырсын саамай үрдүттэн биир кэлим тутулланаллар.   Кыһынын чыкыччы тоҥмут буор ирээһинэ хаар ууллаатын саҕаланан барар. Саха сирин киин уонна соҕуруу өттүлэрин налыы сирдэригэр муус устар бүтүүтүттэн, хоту өттүгэр уонна хайалаах сирдэригэр ыам ыйыттан, Новосибирскай арыыларга бэс ыйыттан буорун сыыйа-баайа ириэрэн барар. Буо­рун ириитин тэтимэ ыйга хас да дециметртэн хас да миэтэрэҕэ тиийэр. Маныаха буорун састааба уонна сиигэ, үөһээ кырсын бүрүйэр үүнээйитин хараактыра быһаарар оруолланаллар.   Арассыыйа кэлим криолитозонатын халыҥа 100 тахса миэтэрэҕэ тэҥнэһэр. Оттон муҥутуур кыамтата Орто Сибиирдээҕи хаптал киинигэр, Марха өрүс үөһээ өттүгэр 1500 миэтэрэҕэ тиийэр. Бу Арассыыйаҕа эрэ буолбакка, Хотугу полушариеҕа бүттүүнүгэр саамай халыҥ кыамтанан ааҕыллар. Мантан соҕуруулуу, Мииринэй куорат оройуонугар уонна хотугулуу Лаптевтар муораларын кытылыгар, криолитозона кыамтата кыччаан, 500 миэтэрэҕэ тэҥнэһэр. Сир ньуурун бысталаан үллэриигэ, айылҕатын, уутун, үүнээйитин усулуобуйаларын уларыттахха, ирбэт тоҥ кыамтата бэл кыра учаастак сиргэ төрдүттэн уларыйар.   Дьокуускайы ыллахха, Өлүөнэ үөһүн түгэҕин боруодата ириэнэх буолан ирбэт тоҥо суох. Оттон боротуохатын түгэҕэ 30 миэтэрэҕэ диэри ирэн сытар. Онтон ирбэт тоҥо кэлэр. Куорат аннын ирбэт тоҥо – 200-250 миэтэрэ кыамталаах. Сэргэлээх оройуонугар 300-350 миэтэрэҕэ тиийэр. Оттон Маҕанныыр суолунан, өрүстэн 5-6 км тэйиччинэн 450 миэтэрэҕэ тиийэр. (Степан Прокопьевич кэпсээнигэр бу отучча сыллааҕыта ыытыллыбыт чинчийии чахчыларын туһанарын бэлиэтээн этэр. – П.И.).   Килиимэти чинчийээччилэр ааспыт үйэ 60-с сылларыттан глобальнай сылыйыы процеһа саҕаламмытын бэлиэтииллэр. Бу процесс төһө кэмҥэ салҕанан барыаҕар чуолкай эппиэт суох. Оттон Саха сирин ылар буоллахха, киин өттүгэр сыллааҕы орто температура 2-3 кыраадыс, хоту өттүгэр 1,5-3 кыраадыс сылыйыыта баар. Дьиҥнээҕинэн, сайыҥҥы температуратын уларыйыыта кыра. Тохсунньутааҕы температурата (1882-1980 с.с.) ортотунан 43 кыраадыс тымныыга тэҥнэһэр эбит буоллаҕына, билигин (1980-2015 с.с.)ол көрдөрүү — 38 кыраадыс тымныы.   Килиимэт, ол иһигэр ирбэт тоҥ усулуобуйаларыгар уларыйыылар тахсыылара техногеннай, ол аата киһи тулалыыр эйгэҕэ оҥорор дьайыытын кытта быһаччы сибээстээхтэр. Атмосфераҕа быыстала суох быраҕылла турар углекислай гаас килиимэккэ парниктыы сылытыыны үөскэтэр. Күн бүгүн сылыйыы өссө күүстээхтик салҕанан барыаҕа диэн учуонай аймах эйгэтигэр сылыктааччылар бааллар. Атыттар сылыйыы тохтоон, аны тымныйыы цикла саҕаланыа дииллэр. Бүтэһиктээх уонна дьиҥ сөптөөх эппиэти айылҕа бэйэтэ биэрээри турдаҕа.   Саха сирин соҕуруу өттүн ирбэт тоҥо биир кэлим күдьүс дьапталҕанан буолбакка, бэйэ-бэйэлэриттэн бысталанан бара турар арыылар курдук тэнийэн сытар, халыҥа чараас. Киин уонна хотугу улуустарбыт ирбэт тоҥноро 300-1000 миэтэрэ халыҥнаах кэлимсэ үргүлдьү сыталлар. Анаабыр диэки ирбэт тоҥо 1500 миэтэрэҕэ диэри халыҥыыр. Киин өттүбүт ирбэт тоҥун халыҥа 400 миэтэрэҕэ тиийэр. Муустаах араҥатын (четвертичное отложение ледового комплекса) халыҥа 10-30 миэтэрэҕэ тэҥнэһэр. Сытар дириҥэ 2 – 4 миэтэрэ. Саха сирин ирбэт тоҥун уута туустаах.   Айылҕаҕа, килиимэккэ, ол иһигэр ирбэт тоҥҥо куһаҕан өрүттээх уларыйыылар тахсар кыахтаахтарынан, салалта бары таһыма, ону кытта нэһилиэнньэ булгуччу сөптөөх билиинэн-көрүүнэн сэбилэммит буолуохтаах.     Ирбэт тоҥу харыстыыр туһунан сокуон салгын кэриэтэ наада буолла   Степан Варламовы салҕаан эттэххэ, сирин уопсай иэнин улахан өлүүтүн ылар ирбэт тоҥноох Арассыыйа баччааҥҥа диэри анал сокуона суоҕа тугу туоһулууруй? Бастатан туран, дойдуга ирбэт тоҥ туһунан туох да элементарнай өйдөбүл суоҕун. Аһара киэҥ сирдээх-уоттаах буолан, ону тас өстөөхтөн көмүскүүр ухханыгар, ис харыстааһыҥҥа кыһамньы ууруллубатын. Бу ааспыт сайын Киин тэлэбиидэнньэнэн биэриигэ, Арассыыйа Аартыкатааҕы зонатыгар сылыйыы бэлиэтэ баарын туһунан этиини РФ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ тойон Медведев көргө-күлүүгэ кубулутан кэбиспитэ. Тэпилииссэ хаһаайыстыбатын дэлэтэн, оҕуруот аһын өлгөмнүк үүннэриэхпит буоллаҕа диэн курдук.   Хотугу сир ирбэт тоҥун экологическай уйуга диэн судаарыстыбаннай суолталаах боппуруос биһиэхэ төрдүттэн турбат, кими да долгуппат курдук. Сэбиэскэй систиэмэ да саҕана, баараҕай бырайыак олоххо киллэриллэр буоллаҕына, Хотугу сир уйан айылҕата, ирбэт тоҥун харыстабыла, төрүт олохтоох норуоттарын үгэс буолбут дьарыктарыгар охсуута, о.д.а. кыһалҕалар аахсылла барбат этилэр. Ол гынан баран, ол урукку эстибит систиэмэҕэ кытаанах хонтуруол, ирдэбил уонна эппиэтинэстээх буолуу баара. Билигин ол барыта суох. Түргэн тэтиминэн барыһы баһан ылыы – бастакы күөҥҥэ турар.   Баараҕай Арассыыйаны арсыынынан мээрэйдиэҥ, өйгүнэн ситэн өйдүөҥ суоҕа, киниэхэ итэҕэйиэххин эрэ наада. Ол быһыытынан, бэйэбит ыырбыт иһинэн кучу-мачы буолуохха. Дьоллоох Дьокуускайбыт күннэтэ киэркэйэ, тутулла, кэҥии турар. Хотугу сир ирбэт тоҥноох усулуобуйатыгар бөдөҥ мегаполиска кубулуйда. Халлааҥҥа харбаста, 16-лыы этээстээх дьиэлэринэн ыгыччы аста. Алҕаһаабат буоллахпына, куорат 12 этээс үрдүктээх тутуунан муҥурданыахтаах этэ. Аныгы чэпчэки технология уонна конструкция көҥүллүүр диэхтэрэ буолуоҕа. Дьэ, кырдьык, тутарга чэпчэкитэ сүрдээх быһыылаах. Ол оннугар атыыланар сыаната — оҕус тарпат ыарахана.   Көҥдөйдөрө саҥа тутулла турар дьиэлэр араартыыр ис истиэнэлэрэ, үрдүлэрэ сууллан хаалар түбэлтэлэрэ тахсыталыыллар. Билиҥҥитэ, таҥара көмөтүнэн, дьон өлүүлээх алдьархай тахса илик. Дьэ, кырдьык, баччааҥҥа диэри Дьокуускай олохтоохторун Үрдүк Айыылар араҥаччылаан кэллилэр. Сир мууһа ирэн, урукку тутуу таас дьиэлэр атахтара хамсаан, истиэнэлэрэ хайыта барыталаан, дөрүн-дөрүн саахаллана тураллар. Ол иһигэр оскуола, үлэ тэрилтэлэрин дьиэлэрэ бааллар.   Өрөспүүбүлүкэ хотугу сир физтех проблемаларыгар, хайа дьыалатыгар, ирбэт тоҥу үөрэтэр, ньиэп уонна гаас проблемаларыгар, геология, хотугу сир прикладной экологиятыгар, о.д.а. салааларга наука үнүстүүттэрдээх. Сирбит аннын баайын хостуур биир да компания бу тэрилтэлэрбитин саа ытыытыгар да чугаһаппат. Дьиҥэр, дьыала сүнньэ бэйэлэрин муҥур хаһаайыннарынан сананан, талбыттарынан тутан-хабан, үлэлээн-хамсаан сылдьалларыгар буолар. Арҕаҕыттан үргүтэн таһаарбыт айылҕа сүдү кыылын, ааһан иһэн, хайдахтаах сэймэктээн өлөрдүлэр. Бу быстах хартыына, бу дьон олохтоох үгэскэ, сиргэ-уокка силлиир сыһыаннарын ырылыччы көрдөрөр буолбатах дуо? Ээх дэтиэххэ айылаах, 6-лыы тыһыынча солкуобайга ыстарааптаммыттар үһү эбээт. Ол биир быстах түбэлтэнэн быстах түмүктээһини оҥорор сатаммат диэччи көстүөҕэ. Ардыгар өр сылга аҕыалайдаммыт аҕытаассыйа түмүгүн, биир түктэри түбэлтэ ыраастык сотон таһаарара олоххо сэдэҕэ суох буолааччы.   Өрөспүүбүлүкэ ирбэт тоҥу харыстааһын туһунан сокуоннанара бириэмэ бэйэтин ирдэбилэ буолла. Судаарыстыбаннай Дуума таһымыгар бу боппуруос, өрүүтүн буоларыныы, сыһыллыа-соһуллуо турдаҕа буолуо. Бэйэбит өттүттэн биһиги «сир ыла турарбыт» наада этэ. Уруттаан эбэтэр хойутаан ирбэт тоҥ проблемата син биир уһулуччу сытыытык туран кэлиэҕэ. Оттон биһиэхэ, Хотугу сир олохтоохторугар, бүгүҥҥү олохпутун, кэлэр кэскилбитин кытта ситимнээх уһулуччу улахан суолталаах боппуруос буолар.   Прокопий Иванов , “Ил Түмэн” хаһыат
 
По теме
По поручению прокуратуры республики прокуратура г. Якутска провела проверку по размещенной в сети «Интернет» информации о недостаточном оснащении ГАУ РС (Я) «Поликлиника № 1» медицинскими изделиями.
Офицерам из Якутии вручены медали «Золотая Звезда» Героев Российской Федерации - Глава Республики Министр обороны России, генерал армии Сергей Кужугетович Шойгу сегодня вручил нашим землякам – майорам Игорю Юргину и Николаю Соболеву высшие государственные награды страны —золотые Звезды Героев Российской Федерации!
Глава Республики
Вилюйский район: Совместные рейды с МТПК - Противопожарная служба Пожарные и инструкторы противопожарной профилактики ОГПС РС(Я) №15 по МО «Вилюйский улус (район)» активно проводят инструктажи по пожарной безопасности.
Противопожарная служба
4.jpg - Мирнинский район В 2023 году на территории Якутия зарегистрировано 123 дорожно-транспортных происшествия с участием несовершеннолетних, в результате которых 1 ребенок погиб, 139 детей получили травмы.
Мирнинский район
Названы лауреаты премии «Күн Өркөн» - ИА SakhaLife.Ru XXXI гала-концерт колледжа культуры и X I церемония вручения премии «Күн Өркөн» 28 марта 2024 г. в Якутске состоялся гала-концерт студентов Якутского колледжа культуры и искусств им.
ИА SakhaLife.Ru
Фотофакт: Историк Пантелеймон Петров на открытии выставки со своей первой учительницей - ИА SakhaLife.Ru Кандидат исторических наук Пантелеймон ПЕТРОВ со своей первой учительницей Варварой Сергеевной ЗВЕРЕВОЙ на открытии своей выставки, посвященной 75-летию учёного, эксперта по истории города Якутска.
ИА SakhaLife.Ru