Аар Айыы итэҕэлэ: Айыы Киһитэ уонна сүрүн ирдэбиллэр

Аар Айыы итэҕэлэ: Айыы Киһитэ уонна сүрүн ирдэбиллэр
Аар Айыы итэҕэлэ: Айыы Киһитэ уонна сүрүн ирдэбиллэр
Фото: sakhalife.ru
  1. Аар Айыы итэҕэлэ уонна Айыы Киһитэ

 

Киһи-аймах тоҕо үҥэрий-сүгүрүйэрий, сырдык уонна хараҥа туһунан өйдөбүллэр хайдахтарый,  итэҕэл киһини туохха үөрэтэрий, дьиҥнээх сирдьит-салайааччы уонна Айыы Киһитэ хайдах буолуохтааҕый диэн ыйытыыларга “Аар Айыы итэҕэлэ” кинигэттэн олус чуолкай хоруйу булуохха сөп:

“Аар Айыы итэҕэлэ Айыы киһитигэр этэр: “Эн биир да күнү көтүппэккэ үҥэн-сүгүрүйэн, үтүөнү ыҥыран уонна куһаҕаны утары охсуһан Айыы киһитэ буоларгын умнума. Итинтэн тохтоотуҥ да абааһы эйгэтигэр бараҕын. Ол эйгэттэн төннөрүҥ олус уустук”. Ол аата, бу итэҕэл куһаҕаны утары охсуһарга, бэйэни иитинэргэ ыҥырар күүһэ олус улахан. Ол аата, Аар Айыы итэҕэлэ киһини кулуттуйууга аҕалбат. Ону утарар. Куһаҕан, хараҥа күүстэр  билиэннэриттэн өйдөөн туран босхолуур уонна киһиэхэ: “Эн Аар Айыылар көмөлөрүнэн куһаҕаны, абааһы дьайыытын, олоххо уонна тус бэйэҕэр кыайар толору кыахтааххын”,  — диэн өрө күүрдэ этэр.

Ол аата, бу итэҕэл бэйэтин сүдү күүһүгэр, киһи улахан кыаҕар улахан эрэли үөскэтэр. Эрэл киһини өрө күүрдэр, кынаттыыр, инникитигэр эрэл кыымын саҕар.  Киһи Үрдүк Таҥаралары ытыктыахтаах, кинилэр диэки санааланыахтаах уонна кинилэр күүстэрин туһанан абааһы, хараҥа күүстэри утары охсуһар Айыы Киһитэ, Айыы Бухатыыра буолуохтаах уонна Орто Дойдуга олоҕу салгыахтаах, саҥа дьону иитиэхтээх. Дьэ, былыргы итэҕэлбит, космологиябыт итинник этэр, кэпсиир, үөрэтэр, ыҥырар.

Бу итэҕэл киһини: “Үчүгэйдик үлэлээ, өйгүн-санааҕын, эккин-хааҥҥын эрчий, өйдөөх, күүстээх буол, эйигинниин кэккэлэһэ атын көстүбэт хараҥа, абааһылыы эйгэ баарын хаһан да умнума уонна ити эйгэ дьайыытын утары охсус, ити эн иэһиҥ”, — диэн үөрэтэр. Ол аата, олох уустук, Аан Дойду өссө уустук. Кинилэр көстөр да, көстүбэт да эйгэлэртэн тураллар. Көстөр да, көстүбэт да эйгэҕэ айыылыы уонна абааһылыы утарыта турар күүстэр бааллар. Кинилэр тэҥнэниилэриттэн Аан Дойду тутуллан турар. Абааһылыы эйгэ ити тэҥнэниини ыһан, баһыйа сатыыр. Дьэ ол иһин, Аан Дойду сөпкө турарын туһугар, абааһы баһылааһына кэлбэтин туһугар, эн утары охсуһар Айыы Киһитэ буол диэн бу үөрэх этэр.

Абааһы хараҥа дьайыыта аҥаардас ыһыы-алдьатыы, сиэһин-аһааһын эрэ буолбатах. Бу эйгэ ыытар биир сүрүн үлэтэ дьон өйүн-санаатын бутуйуу буолар. Ол курдук, Адьарай Бөҕө дьоҥҥо киллэрбит алдьатыылаах үөрэҕэ дьоҥҥо куһаҕан кэмэлдьилэри үөскэтии уонна диэлитии этэ. Холобура иҥсэни, ымсыы быһыыны, алдьатар, өлөрөр-өһөрөр санааны, иирсээн эҥээрдэнини, былдьан-талаан ылар кэмэлдьини, ордурҕааны, киһиэхэ куһаҕаны оҥорууну, сүрэҕэ суох буолууну, дьону кигиини, дьон эйгэтин ыһыыны, уорууну, Аар Айыы үөрэҕин утарыыны, кими да истибэт, ылыммат, билиммэт буолууну о.д.а.

Онон, аныгылыы тылынан эттэххэ, абааһы эйгэтэ дьоҥҥо улахан идеологическай ыһар дьайыыны оҥорор эбит.

Маны өссө тэнитэн быһаардахха, киһи ис туругун, өйүн-санаатын ыһан, үчүгэй эйгэтин кураанахтаан, туох баҕарар куһаҕаны ол оннугар киһиэхэ симиэххэ сөп. Ол иһин, киһиэхэ куһаҕан кэмэлдьилэр симиллэн киирбэттэрин туһугар Аар Айыыларга үҥэн-сүгүрүйэн, куһаҕаны утары охсуһан бэйэтин чөл, үтүө, айыылыы туругун тута сылдьыахтаах диэн Аар Айыы үөрэҕэ үөрэтэр. Ол иһин, киһи куруутун кут-сүр, өй-санаа кураанахсыйыытын бэйэтигэр чугаһатыа суохтаах эбит. Кураанахха куһаҕан түргэнник киирэр. Дьэ ол куһаҕан киирбэтин туһугар, киһи булгуччу Аар Айыы итэҕэллээх, чөл куттаах-сүрдээх, үрдүк эрчиллибит өйдөөх-санаалаах, бөҕө-таҕа эттээх-хааннаах, чиҥ халбаҥнаабат эйгэлээх буолуохтаах. Оннук киһиэхэ атын буортулаах дьайыы кыайан киирбэт.

Манна таарыйа даҕатан эттэххэ, билиҥҥи киһиэхэ ити этиллибит хаачыстыбалар уонна итэҕэл суох буоланнар, кини туох куһаҕаны барытын хомуйар, сыыс кутар иһиккэ кубулуйар кутталланна. Онон норуоту быыһыыр иһин билигин Аар Айыы итэҕэлэ киирэн, кини үөрэҕэ, кистэлэҥнэрэ быыһыыр дьайыыны оҥоруохтаахтар. Көннөрү күннээҕи үөрэххэ, олоххо, киһини ити абааһы ыар дьайыыьыттан быыһыыр, киһи кутун-сүрүн, өйүн-санаатын, этин-хаанын, итэҕэлин барытын хабан үөрэтэр, сайыннарар, дьиҥнээхтик халбаҥнаабат чөл, чиргэл, бигэ турукка киллэрэр үөрэтии-иитии систиэмэтэ өссө айылла илик уонна ол кыаллар да туруктааҕа көстүбэт.

Итинник кураанах эйгэлээх дьону иитэн-үөрэтэн таһаарыы улахан глобальнай алҕас буолара маннык эйгэлээх дьон үөскээһинэ Судаарыстыбалары мөлтөтөр, Орто дойдуну айгыратар кутталлаах. Дьэ ити биричиинэ билигин олох, бэрээдэк айгырааһыныгар аҕалла. Ону биирдиилээн охсуспута, буруйдаабыта, хаайбыта буолуу хаһан да сөптөөх түмүктэргэ аҕалыа суоҕа, төттөрүтүн итини өссө дириҥэтиэҕэ. Дьэ ол иһин, киһи-аймах обществотыгар сүнньүнэн улахан уларытыылар киирэллэрэ, үөрэтии-иитии төрдүттэн уларыйарын олох ирдээтэ. Сыыһа иитиллии, кураанах буолуу, хара үлэттэн тэйии, Ийэ Айылҕаны алдьатыы, аҥардас ылар эрэ дьаллык улаатыыта, киһи-аймах эстиигэ, бу цивилизация бүтүүтүгэр аҕалыаҕа. Киһи-аймах ити суолга киирбитэ өр буолла. Ону көннөрүүнү киһи-аймах оҥорботоҕуна, буолаары буолан, билигин оҥорботоҕуна, сарсын онно хойутуоҕа. Дьэ бу көннөрүүгэ Айыы суола аһыллыахтаах, духуобунас өрө үүнэн сайдыахтаах. Сымыйа күүрээҥҥэ, дойҕоххо, духуобунас ис хоһоонун да билбэккэ, өйдөөбөккө сылдьан, куолулаан халлааны таһыйыыга, абааһылыы дьайыылары дьоҥҥо соҥнуу, көрдөрө сылдьан, үрдүк духуобунастаах курдук туттан кэбиһиигэ, араастаан сымыйанан хайҕаһыыга – барытыгар бу боппуруоска адьас сыыһа суолунан баран иһии толору көстөр.

Сирдиир, салайар эйгэҕэ дьиҥнээх бас-көс дьон кэлэ иликтэрэ көстө сылдьар. Салайыы диэн аҥаар өйдөбүл. Киһи, үрдүкү былаас тугу этэринэн, орто да таһымнаах дьон салайыахтарын сөп. Оттон сирдээһин, сирдиир уонна салайар таһымнар өйдөбүллэрэ олус үрдүк. Ол аата салайааччы сирдьит таһымыгар кэлиэхтээх. Манна дириҥ өтө көрүү, эрдэттэн сылыктаан билии, дойдуну, норуоту буолар иэдээннэртэн эрдэ сэрэтии, быыһааһын, Аан Дойдуну, Ийэ Айылҕаны кытта алтыһар, өйдөһөр дьоҕур инники кэскили өтө билии, дойдуну, норуоту сөпкө сирдээһин, салайыы курдук дьоҕурдар, талааннар ирдэнэллэр.

Олоххо бу кыаллыбакка, үксүн кэлтэйдээһин ыарыытынан ыалдьыы олус үгүс.  Холобура, аһыыр аһы, таҥаһы ситэ кыайан оҥостубакка, Ийэ Айылҕаны алдьатыы туох содуллааҕын быһаарбакка олорон Ийэ Сирбитин араастаан кэйгэллээн, алдьатан, сир баайын хостоон, ону атыылаан дьыл-күн күүтүөхпүт, байыахпыт, дойдуну онон иитиэхпит диэн санааһын олус тутах өйдөбүлтэн тахсара саарбаҕа суох. Арааһа, Ийэ Сирбититтэн ылбыппыт, кинини төһө алдьаппыппыт саҕаны киниэхэ биэриэхтээхпит, оҥоруохтаахпыт, айыахтаахпыт, чөлүгэр түһэриэхтээхпит, ыраастыахтаахпыт буолбатаҕа буолуо дуо?!! Бу оҥоһуллубата эмиэ сыыһа иитиллии, айылҕаттан ыраах буолуу, иҥсэ дьиикэй көстүүтэ буолбатах дуо? Бу Ийэ Айылҕа чөлүн, кини этин-хаанын аҥардастыы эмтээбэккэ, чөлүгэр түһэрбэккэ эрэ алдьатыы, урусхаллаһын буолбатах дуо?!

  1. 3 . Аар Айыы итэҕэлин сүрүн ирдэбиллэрэ

 

“Үрдүкү Таҥара бу Орто Дойдуга киһиэхэ олоххо наадалааҕы барытын айбыт. Сэп-сэбиргэл оҥоһуннун диэн араас металлары айбыт, киэргэннин диэн көмүһү, платинаны, араас күндү таастары айбыт, оннооҕор хаһан эрэ техникаланыа уонна онно туттуо диэн неби, гаһы айбыт. Үрдүк Таҥара маны дьон сөпкө өйдөөн тутуннун диэн айбыт буолуон сөп. Онно билигин олус өрүскэлэһии буолла. Бу өй бааллыыта, эбиитин киһи акаарыта уонна иҥсэлээҕин көстүүтэ буолара саарбаҕа суох.

Дьиҥэр, киһиэхэ элбэх наадата суох. Олус иҥсэлэнии үгүс киһини иэдэттэ. Ийэ Сири сиэн кэбиһиэх курдук дьүһүлэнии буолла. Ити улахан аньыылаах быһыы буолар.

Хайа да атын итэҕэл, Аар айыы итэҕэлин курдук, Ийэ Айылҕаҕа, атын норуоттарга эйэлээх, сөптөөх сыһыаннаныыны дьоҥҥо иитэрин өйдөөбөппүн. Бу итэҕэл Орто Дойдуга киһи-аймах  сөпкө олороругар үөрэтэр, сүбэлиир улахан философиялааҕа, үөрэхтээҕэ сир дьонугар барытыгар олус туһалааҕын ким да мэлдьэһэр кыаҕа суох. Эйэлээх буолуҥ, иирсимэҥ, сир быйаҥын былдьаһымаҥ, ол Орто Дойдуга үөскээбиккэ барытыгар тиийиэҕэ диэн бу үөрэх олус муударайдык үөрэтэр. Бу итэҕэл сэриини, иирсээни букатын утарар. Былыргы Аар айыы итэҕэлин сүрүн ирдэбиллэрэ ону кэпсии, этэ сылдьаллар. Холобура:

  • Эйэ таас эркиннээҕэр эрэллээх, ил Илин халлааны сырдатар күүстээх;
  • Күүһүлэспит күүдээх да күүһүн кыайбат, ааттаспыт аалы хоҥнорор;
  • Күн анныттан атын дьону көҥөөмө;
  • Аһы-үөлү, баайы Үрдүк Таҥара сөпкө анаан биэрэр;
  • Кимтэн да былдьаан ылыма, кими да ордугурҕаама;
  • Күүскүнэн былдьаабытыҥ баай буолбат, апчарыйбытыҥ ас буолбат;
  • Кыайаргын атаҕастаама, кыраны сэнээмэ;
  • Ийэ Сиргэ сөпкө олоруу улахан үөрэхтэн кэлэр;
  • Билбэти билии – улуу ситиһии, билбэти билэр курдук туттуу – ааргы көстүү;
  • Дьон бары Ийэ Сир оҕолоро эбээт! Кинилэр тоҕо кыргыһалларый?
  • Куһаҕаны куһаҕанынан, иэдээни иэдээнинэн кыайбаттарын тоҕо салалта өйдөөбөтө буолла?! Мас лабаата көмнөҕү түһэрээри хаар баттыыр күүһүн диэки аллараа хамсаан биэрэр. Оччоҕо хаар түһэр. Оттон утары анньара буоллар, баҕар, тостуо этэ;
  • Сэрии үтүөҕэ аҕалбыта суох;
  • Сэрии кыраттан саҕаланыан сөп. Тойоттор өчөсөһүүлэриттэн эмиэ;
  • Үйэтигэр сэриини утарбыт ыраахтааҕы, ханнык баҕарар адьырҕа сэрииһиттээҕэр муударайа чуолкай;
  • Өйдөөх ыраахтааҕы дойдутугар ил-эйэ, уйгу-быйаҥ олохсуйаллар, хонуулар сибэккинэн бүрүллэллэр. Оттон сэрииһит дойдута күл-көмөр буолар, хаанынан халыйар;
  • Киһи хаанын тоҕуу ыар аньыы. Тоҕооччу кыайааччы буолара биллибэт., о.д.а.”
  •  

     

    Айыы итэҕэлэ, Дьокуускай 2013 с., 38-41с.

    Источник: Бэлэмнээтэ Т. Е. ЛЕБЕДЕВА.
     
    По теме
    4.jpg - Мирнинский район В 2023 году на территории Якутия зарегистрировано 123 дорожно-транспортных происшествия с участием несовершеннолетних, в результате которых 1 ребенок погиб, 139 детей получили травмы.
    Мирнинский район
    Фотофакт: Историк Пантелеймон Петров на открытии выставки со своей первой учительницей - ИА SakhaLife.Ru Кандидат исторических наук Пантелеймон ПЕТРОВ со своей первой учительницей Варварой Сергеевной ЗВЕРЕВОЙ на открытии своей выставки, посвященной 75-летию учёного, эксперта по истории города Якутска.
    ИА SakhaLife.Ru